Περί Νεοφιλελευθερισμού
Έντονη είναι η συζήτηση που γίνεται ανά περιόδους για τον προσδιορισμό των χαρακτηριστικών του νεοφιλελευθερισμού. Αποτελεί δε συνήθως τον αποδιοπομπαίο τράγο ή το μαύρο πρόβατο (διαλέγετε και παίρνετε όποιο ζώο προτιμάτε) αριστερών -και όχι μόνον- κονδυλοφόρων και διανοητών στον οποίο -νεοφιλελευθερισμό- αποδίδουν όλα τα κακά, σεισμούς, λιμούς και καταποντισμούς που χτύπησαν τον ανθρώπινο πολιτισμό από κτίσεως κόσμου μέχρι σήμερα.
Είναι δε ο χαρακτηρισμός κάποιου ως "νεοφιλελεύθερου" ισοδύναμος με βρισιά επιπέδου τρούμπας. Κάτι σαν μίασμα, χαρακτηρισμός αντίστοιχος με αυτόν του "κομμουνιστή" κατά την μετεμφυλιακή περίοδο.
Είναι όμως πράγματι οι νεοφιλελεύθεροι τόσο νοσηροί και σαδιστές; Αποτελεί όντως ο νεοφιλελευθερισμός τον "εκτελεστικό" βραχίονα του καπιταλισμού που έχει σαν στόχο την υπερ-εκμετάλλευση του εργατικού δυναμικού έτσι ώστε το κεφάλαιο να απομυζά ακόμα περισσότερα από την εκμετάλλευση των εργαζομένων; Μια τυπική αντίληψη της σύγχρονης Ελληνικής κοινωνίας για τον φιλελευθερισμό είναι αυτή που εύγλωττα περιέγραψε και ο τέως αρχηγός της Νέας Δημοκρατίας κ. Α. Σαμαράς στις 22 Νοεμβρίου 2009 σε ομιλία του στην αίθουσα του Δημοτικού Ωδείου Λάρισας όπου διαχώρισε την θέση του από «...τους νεοφιλελεύθερους που θέλουν οι πολλοί να δημιουργούν και οι λίγοι να εισπράττουν»!
Τι είναι λοιπόν αυτός ο νεοφιλελευθερισμός;
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή:
Ο σύγχρονος φιλελευθερισμός έχει τις ρίζες του στην εποχή του διαφωτισμού απορρίπτοντας τα θεμελιώδη πολιτικά αξιώματα εκείνης της περιόδου, περί (βασιλικής) ηγεμονίας που εκχωρείται εκ Θεού, κληρονομικών δικαιωμάτων και ταυτιζόμενων εκκλησιαστικών και πολιτικών εξουσιών.
Ως "πατέρας" του σύγχρονου φιλελευθερισμού θεωρείται ο Τζων Λοκ (1632-1704) ο οποίος "θεμελίωσε" και το φιλοσοφικό του υπόβαθρο. Ο Λόκ διεκήρυττε πως "σε κανέναν δεν επιτρέπεται να επιβουλεύεται την ζωή, την υγεία, την ελευθερία ή την ιδιοκτησία των άλλων".
Στον 17ο αιώνα οι φιλελεύθερες ιδέες άρχισαν να επηρεάζουν πολλές κυβερνήσεις σε όλη την Ευρώπη οδηγώντας τες συχνά σε ένοπλη σύγκρουση με τους θιασώτες της μοναρχίας.
Τον 18ο αιώνα εγκρίνεται το πρώτο φιλελεύθερο σύνταγμα, στην Αμερική, που γίνεται και η πρώτη σύγχρονη χώρα που αποκηρύσσει την μοναρχία και την κληρονομική αριστοκρατία. Η αμερικανική "Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας" περιλαμβάνει φράσεις (που αντηχούν τις αρχές του Λοκ) όπως: "Όλοι οι άνθρωποι δημιουργούνται ίσοι, και προικίζονται από τον Δημιουργό τους με συγκεκριμένα απαραβίαστα Δικαιώματα, μεταξύ των οποίων είναι το δικαίωμα στη Ζωή, το δικαίωμα στην Ελευθερία, και το δικαίωμα στην επιδίωξη της Ευτυχίας. Πως για να εξασφαλιστούν αυτά τα δικαιώματα, ιδρύονται Κυβερνήσεις μεταξύ των Ανθρώπων, αντλώντας τις εύλογες εξουσίες τους από την συναίνεση των κυβερνημένων."
Στην διαμόρφωση των αρχών του σύγχρονου φιλελευθερισμού συνέβαλλαν μεγάλοι διανοητές όπως ο Τζών Λίλμπουρν, Ζαν-Μπαπτίστ Ζε και Ντεστούτ ντε Τρασί (1754-1836) στους οποίους και αποδίδεται η σύλληψη του όρου "laissez-faire" που εισάγει την αρχή της μη κρατικής παρέμβασης στην αγορά, είτε μέσω φόρων είτε μέσω μονοπωλίων. Παράλληλα, στοχαστές όπως ο Βενιαμίν Φραγκλίνος, ο Τόμας Τζέφερσον, ο Άντερς Σιντένιους, ο Ντέϊβιντ Χιούμ και ο Άνταμ Σμιθ οριοθέτησαν με μεγαλύτερη σαφήνεια τον φιλελευθερισμό.
Ιδιαίτερα ο Άνταμ Σμιθ (1723-1790) εισήγαγε την θεωρία πως τα άτομα μπορούν να επιτύχουν την ηθική μα και την οικονομική τους ανάπτυξη χωρίς την παρέμβαση του κράτους, και πως τα έθνη γίνονται πιο ισχυρά όταν οι πολίτες τους αφήνονται ελεύθεροι να λάβουν τις δικές τους πρωτοβουλίες. Στο μνημειώδες του έργο "Ο Πλούτος των Εθνών" εισάγει την θεώρηση πως η αγορά, υπό συνθήκες, δύναται να αυτορυθμιστεί, παράγοντας περισσότερο πλούτο από μια αυστηρά ρυθμισμένη, από το κράτος, αγορά. Συμφώνησε, επίσης, με τον Χιούμ πως το κεφάλαιο και όχι ο χρυσός αποτελούν τον πραγματικό πλούτο των εθνών.
Στις αρχές του 20ου αιώνα οι φιλελεύθερες αρχές συνυπήρξαν με μικτές θεωρήσεις όπως αυτές του Κέυνς ή και παντελώς αντίθετες όπως αυτές του Μαρξ και Λένιν. Στην μεταπολεμική περίοδο ο σύγχρονος φιλελευθερισμός θα εμποτισθεί από τις ιδέες των Φρίντρικ Χάϋεκ, Καρλ Πόπερ, Τζων Γκάλμπρεθ, Τζων Ρόουλς, Ραλφ Ντάχρεντορφ, Μίλτον Φρίντμαν.
Η αντίθεση κατά της μοναρχίας των πρώτων φιλελεύθερων του 17ου και 18ου αιώνα αντικαθίσταται πλέον στην εποχή μας με την άρνηση κάθε μορφής ολοκληρωτισμού (φασισμού ή κομμουνισμού) και την επιδίωξη για περισσότερες ελευθερίες και λιγότερο κρατικό παρεμβατισμό σε πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο.
Η θορυβώδης πτώση του τείχους του Βερολίνου αποτέλεσε και την θριαμβευτική δικαίωση των αρχών του σύγχρονου φιλελευθερισμού καταρρίπτοντας μαζί με το τείχος τις θεωρίες περί της αναγκαιότητας ισχυρής κρατικής ρύθμισης στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή των πολιτών.
Τα σύγχρονα φιλελεύθερα ρεύματα διαφοροποιήθηκαν και διαφοροποιούνται ανάλογα με το ποσοστό αποδοχής της κρατικής παρεμβατικότητας. Έτσι, εμφανίστηκαν διάφορα ρεύματα με πιο ακραία αυτά του κοινωνικού φιλελευθερισμού (social liberalism) όπου γίνεται ανεκτός ο έντονος ρυθμιστικός ρόλος του κράτους κάτι που θεωρείται ως απευκταίο από την ονομαζόμενη σχολή των "ακραίων" φιλελεύθερων οικονομολόγων με τον χαρακτηρισμό "Φιλελευθεριστές" (libertarians) που τοποθετείται στο άλλο άκρο απορρίπτοντας κάθε κρατική παρέμβαση .
Η σχολή των Αυστριακών οικονομολόγων (με θεωρούμενο ως κορυφαίο εκφραστή της τον Φρίντριχ Χάϋεκ την οποία κόσμησαν διαχρονικά κορυφαίοι διανοητές όπως, μεταξύ άλλων, οι Καρλ Μένγκερ, Λούντβιχ Φον Μίσες, Χένρυ Χάζλιτ) και αυτή του Σικάγο (με θεωρούμενο ως κορυφαίο εκφραστή της τον Μίλτον Φρήντμαν) επονομάζονται και ως "νεο-φιλελεύθερες" σχολές. Είναι ακριβώς οι θεωρήσεις αυτών των σχολών που όπλισαν την φαρέτρα της Μάργκαρετ Θάτσερ και του Ρόναλντ Ρέιγκαν, των δύο κορυφαίων πολιτικών ηγετών του 20ου αιώνα που έβγαλαν από την οικονομική στασιμότητα τις χώρες τους (Μ. Βρετανία και ΗΠΑ αντίστοιχα) οδηγώντας τες σε πρωτοφανή ευημερία και πρόοδο και συνέβαλλαν καθοριστικά στην κατάρρευση του κομμουνιστικού (σοσιαλιστικού) πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού μοντέλου. Αποτέλεσαν δε, παράδειγμα μίμησης για τις κυβερνήσεις πολλών κρατών στον υπόλοιπο κόσμο, που αξιοποιώντας τα διδάγματα αυτών των επιτυχημένων οικονομικών φιλελεύθερων μοντέλων, έδωσαν νέα ώθηση στις οικονομίες τους παράγοντας πλούτο για όλη την κοινωνία.
Είναι μάλιστα ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι οι καταστροφολογικές αναφορές στις υποτιθέμενες "αδυναμίες" του νεοφιλελευθερισμού βρίσκουν γονιμότατο έδαφος σε μια χώρα όπως η Ελλάδα. Μια χώρα που ουδέποτε εφάρμοσε κάποια στοιχειωδώς έστω φιλελεύθερη πολιτική. Μια χώρα που συστηματικά τις τελευταίες δεκαετίας διογκώνει το μέγεθος του κράτος της, εκτοξεύοντας στα ύψη ελλείμματα και χρέη υποθηκεύοντας, παράλληλα, το μέλλον των πολιτών της και των παιδιών τους. Μια άκρως κρατικιστική χώρα που κατοικείται από έναν λαό ο οποίος έχει αρνητική άποψη για κάτι που ουδέποτε εφάρμοσε, ενώ έχει θετική άποψη για την αποτυχημένη σοσιαλ-κρατικιστική πολιτική που εφαρμόζει κατ' επανάληψιν και η οποία τον έχει οδηγήσει στο χείλος της χρεωκοπίας και της οικονομικής καταστροφής. Μια τέτοια συμπεριφορά, που στην ιατρική περιγράφεται με τον όρο της σχιζοφρένειας.
Είναι δε, ιδιαίτερα ενδιαφέρον - αλλά εκτός αντικειμένου του παρόντος σημειώματος - να μελετήσει κανείς τις αιτίες που ωθούν τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία να αναζητά περισσότερο κράτος και λιγότερη ελευθερία ερχόμενη σε σύγκρουση με τις αρχέγονες καταβολές και παραδόσεις της. Η Ελλάδα και οι Έλληνες ήσαν πάντα εραστές της ελευθερίας και μεγαλούργησαν σε καθεστώτα και περιβάλλοντα πλήρους ελευθερίας. Ξεπερνώντας ιστορικά τους σύγχρονους φιλελεύθερους στοχαστές θα κλείσω το σύντομο αυτό σημείωμα με μια αναφορά του Αριστοτέλη, στο έργο του "Πολιτικά", όπου σε μια και μόνο φράση αποδίδει όλο το νόημα και την ουσία του φιλελευθερισμού:
"Τοις δε παρά φύσιν το δεσπόζειν διόπερ ουδέ δίκαιον, βίαιον γαρ".
Μετάφραση: Η επιβολή εξουσίας είναι αντίθετη προς τη φύση του ανθρώπου, και δεν είναι δίκαιη διότι είναι βίαιη.
Αριστοτέλης, Πολιτικά 1253b
Έντονη είναι η συζήτηση που γίνεται ανά περιόδους για τον προσδιορισμό των χαρακτηριστικών του νεοφιλελευθερισμού. Αποτελεί δε συνήθως τον αποδιοπομπαίο τράγο ή το μαύρο πρόβατο (διαλέγετε και παίρνετε όποιο ζώο προτιμάτε) αριστερών -και όχι μόνον- κονδυλοφόρων και διανοητών στον οποίο -νεοφιλελευθερισμό- αποδίδουν όλα τα κακά, σεισμούς, λιμούς και καταποντισμούς που χτύπησαν τον ανθρώπινο πολιτισμό από κτίσεως κόσμου μέχρι σήμερα.
Είναι δε ο χαρακτηρισμός κάποιου ως "νεοφιλελεύθερου" ισοδύναμος με βρισιά επιπέδου τρούμπας. Κάτι σαν μίασμα, χαρακτηρισμός αντίστοιχος με αυτόν του "κομμουνιστή" κατά την μετεμφυλιακή περίοδο.
Είναι όμως πράγματι οι νεοφιλελεύθεροι τόσο νοσηροί και σαδιστές; Αποτελεί όντως ο νεοφιλελευθερισμός τον "εκτελεστικό" βραχίονα του καπιταλισμού που έχει σαν στόχο την υπερ-εκμετάλλευση του εργατικού δυναμικού έτσι ώστε το κεφάλαιο να απομυζά ακόμα περισσότερα από την εκμετάλλευση των εργαζομένων; Μια τυπική αντίληψη της σύγχρονης Ελληνικής κοινωνίας για τον φιλελευθερισμό είναι αυτή που εύγλωττα περιέγραψε και ο τέως αρχηγός της Νέας Δημοκρατίας κ. Α. Σαμαράς στις 22 Νοεμβρίου 2009 σε ομιλία του στην αίθουσα του Δημοτικού Ωδείου Λάρισας όπου διαχώρισε την θέση του από «...τους νεοφιλελεύθερους που θέλουν οι πολλοί να δημιουργούν και οι λίγοι να εισπράττουν»!
Τι είναι λοιπόν αυτός ο νεοφιλελευθερισμός;
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή:
Ο σύγχρονος φιλελευθερισμός έχει τις ρίζες του στην εποχή του διαφωτισμού απορρίπτοντας τα θεμελιώδη πολιτικά αξιώματα εκείνης της περιόδου, περί (βασιλικής) ηγεμονίας που εκχωρείται εκ Θεού, κληρονομικών δικαιωμάτων και ταυτιζόμενων εκκλησιαστικών και πολιτικών εξουσιών.
Ως "πατέρας" του σύγχρονου φιλελευθερισμού θεωρείται ο Τζων Λοκ (1632-1704) ο οποίος "θεμελίωσε" και το φιλοσοφικό του υπόβαθρο. Ο Λόκ διεκήρυττε πως "σε κανέναν δεν επιτρέπεται να επιβουλεύεται την ζωή, την υγεία, την ελευθερία ή την ιδιοκτησία των άλλων".
Στον 17ο αιώνα οι φιλελεύθερες ιδέες άρχισαν να επηρεάζουν πολλές κυβερνήσεις σε όλη την Ευρώπη οδηγώντας τες συχνά σε ένοπλη σύγκρουση με τους θιασώτες της μοναρχίας.
Τον 18ο αιώνα εγκρίνεται το πρώτο φιλελεύθερο σύνταγμα, στην Αμερική, που γίνεται και η πρώτη σύγχρονη χώρα που αποκηρύσσει την μοναρχία και την κληρονομική αριστοκρατία. Η αμερικανική "Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας" περιλαμβάνει φράσεις (που αντηχούν τις αρχές του Λοκ) όπως: "Όλοι οι άνθρωποι δημιουργούνται ίσοι, και προικίζονται από τον Δημιουργό τους με συγκεκριμένα απαραβίαστα Δικαιώματα, μεταξύ των οποίων είναι το δικαίωμα στη Ζωή, το δικαίωμα στην Ελευθερία, και το δικαίωμα στην επιδίωξη της Ευτυχίας. Πως για να εξασφαλιστούν αυτά τα δικαιώματα, ιδρύονται Κυβερνήσεις μεταξύ των Ανθρώπων, αντλώντας τις εύλογες εξουσίες τους από την συναίνεση των κυβερνημένων."
Στην διαμόρφωση των αρχών του σύγχρονου φιλελευθερισμού συνέβαλλαν μεγάλοι διανοητές όπως ο Τζών Λίλμπουρν, Ζαν-Μπαπτίστ Ζε και Ντεστούτ ντε Τρασί (1754-1836) στους οποίους και αποδίδεται η σύλληψη του όρου "laissez-faire" που εισάγει την αρχή της μη κρατικής παρέμβασης στην αγορά, είτε μέσω φόρων είτε μέσω μονοπωλίων. Παράλληλα, στοχαστές όπως ο Βενιαμίν Φραγκλίνος, ο Τόμας Τζέφερσον, ο Άντερς Σιντένιους, ο Ντέϊβιντ Χιούμ και ο Άνταμ Σμιθ οριοθέτησαν με μεγαλύτερη σαφήνεια τον φιλελευθερισμό.
Ιδιαίτερα ο Άνταμ Σμιθ (1723-1790) εισήγαγε την θεωρία πως τα άτομα μπορούν να επιτύχουν την ηθική μα και την οικονομική τους ανάπτυξη χωρίς την παρέμβαση του κράτους, και πως τα έθνη γίνονται πιο ισχυρά όταν οι πολίτες τους αφήνονται ελεύθεροι να λάβουν τις δικές τους πρωτοβουλίες. Στο μνημειώδες του έργο "Ο Πλούτος των Εθνών" εισάγει την θεώρηση πως η αγορά, υπό συνθήκες, δύναται να αυτορυθμιστεί, παράγοντας περισσότερο πλούτο από μια αυστηρά ρυθμισμένη, από το κράτος, αγορά. Συμφώνησε, επίσης, με τον Χιούμ πως το κεφάλαιο και όχι ο χρυσός αποτελούν τον πραγματικό πλούτο των εθνών.
Στις αρχές του 20ου αιώνα οι φιλελεύθερες αρχές συνυπήρξαν με μικτές θεωρήσεις όπως αυτές του Κέυνς ή και παντελώς αντίθετες όπως αυτές του Μαρξ και Λένιν. Στην μεταπολεμική περίοδο ο σύγχρονος φιλελευθερισμός θα εμποτισθεί από τις ιδέες των Φρίντρικ Χάϋεκ, Καρλ Πόπερ, Τζων Γκάλμπρεθ, Τζων Ρόουλς, Ραλφ Ντάχρεντορφ, Μίλτον Φρίντμαν.
Η αντίθεση κατά της μοναρχίας των πρώτων φιλελεύθερων του 17ου και 18ου αιώνα αντικαθίσταται πλέον στην εποχή μας με την άρνηση κάθε μορφής ολοκληρωτισμού (φασισμού ή κομμουνισμού) και την επιδίωξη για περισσότερες ελευθερίες και λιγότερο κρατικό παρεμβατισμό σε πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο.
Η θορυβώδης πτώση του τείχους του Βερολίνου αποτέλεσε και την θριαμβευτική δικαίωση των αρχών του σύγχρονου φιλελευθερισμού καταρρίπτοντας μαζί με το τείχος τις θεωρίες περί της αναγκαιότητας ισχυρής κρατικής ρύθμισης στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή των πολιτών.
Τα σύγχρονα φιλελεύθερα ρεύματα διαφοροποιήθηκαν και διαφοροποιούνται ανάλογα με το ποσοστό αποδοχής της κρατικής παρεμβατικότητας. Έτσι, εμφανίστηκαν διάφορα ρεύματα με πιο ακραία αυτά του κοινωνικού φιλελευθερισμού (social liberalism) όπου γίνεται ανεκτός ο έντονος ρυθμιστικός ρόλος του κράτους κάτι που θεωρείται ως απευκταίο από την ονομαζόμενη σχολή των "ακραίων" φιλελεύθερων οικονομολόγων με τον χαρακτηρισμό "Φιλελευθεριστές" (libertarians) που τοποθετείται στο άλλο άκρο απορρίπτοντας κάθε κρατική παρέμβαση .
Η σχολή των Αυστριακών οικονομολόγων (με θεωρούμενο ως κορυφαίο εκφραστή της τον Φρίντριχ Χάϋεκ την οποία κόσμησαν διαχρονικά κορυφαίοι διανοητές όπως, μεταξύ άλλων, οι Καρλ Μένγκερ, Λούντβιχ Φον Μίσες, Χένρυ Χάζλιτ) και αυτή του Σικάγο (με θεωρούμενο ως κορυφαίο εκφραστή της τον Μίλτον Φρήντμαν) επονομάζονται και ως "νεο-φιλελεύθερες" σχολές. Είναι ακριβώς οι θεωρήσεις αυτών των σχολών που όπλισαν την φαρέτρα της Μάργκαρετ Θάτσερ και του Ρόναλντ Ρέιγκαν, των δύο κορυφαίων πολιτικών ηγετών του 20ου αιώνα που έβγαλαν από την οικονομική στασιμότητα τις χώρες τους (Μ. Βρετανία και ΗΠΑ αντίστοιχα) οδηγώντας τες σε πρωτοφανή ευημερία και πρόοδο και συνέβαλλαν καθοριστικά στην κατάρρευση του κομμουνιστικού (σοσιαλιστικού) πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού μοντέλου. Αποτέλεσαν δε, παράδειγμα μίμησης για τις κυβερνήσεις πολλών κρατών στον υπόλοιπο κόσμο, που αξιοποιώντας τα διδάγματα αυτών των επιτυχημένων οικονομικών φιλελεύθερων μοντέλων, έδωσαν νέα ώθηση στις οικονομίες τους παράγοντας πλούτο για όλη την κοινωνία.
Είναι μάλιστα ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι οι καταστροφολογικές αναφορές στις υποτιθέμενες "αδυναμίες" του νεοφιλελευθερισμού βρίσκουν γονιμότατο έδαφος σε μια χώρα όπως η Ελλάδα. Μια χώρα που ουδέποτε εφάρμοσε κάποια στοιχειωδώς έστω φιλελεύθερη πολιτική. Μια χώρα που συστηματικά τις τελευταίες δεκαετίας διογκώνει το μέγεθος του κράτος της, εκτοξεύοντας στα ύψη ελλείμματα και χρέη υποθηκεύοντας, παράλληλα, το μέλλον των πολιτών της και των παιδιών τους. Μια άκρως κρατικιστική χώρα που κατοικείται από έναν λαό ο οποίος έχει αρνητική άποψη για κάτι που ουδέποτε εφάρμοσε, ενώ έχει θετική άποψη για την αποτυχημένη σοσιαλ-κρατικιστική πολιτική που εφαρμόζει κατ' επανάληψιν και η οποία τον έχει οδηγήσει στο χείλος της χρεωκοπίας και της οικονομικής καταστροφής. Μια τέτοια συμπεριφορά, που στην ιατρική περιγράφεται με τον όρο της σχιζοφρένειας.
Είναι δε, ιδιαίτερα ενδιαφέρον - αλλά εκτός αντικειμένου του παρόντος σημειώματος - να μελετήσει κανείς τις αιτίες που ωθούν τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία να αναζητά περισσότερο κράτος και λιγότερη ελευθερία ερχόμενη σε σύγκρουση με τις αρχέγονες καταβολές και παραδόσεις της. Η Ελλάδα και οι Έλληνες ήσαν πάντα εραστές της ελευθερίας και μεγαλούργησαν σε καθεστώτα και περιβάλλοντα πλήρους ελευθερίας. Ξεπερνώντας ιστορικά τους σύγχρονους φιλελεύθερους στοχαστές θα κλείσω το σύντομο αυτό σημείωμα με μια αναφορά του Αριστοτέλη, στο έργο του "Πολιτικά", όπου σε μια και μόνο φράση αποδίδει όλο το νόημα και την ουσία του φιλελευθερισμού:
"Τοις δε παρά φύσιν το δεσπόζειν διόπερ ουδέ δίκαιον, βίαιον γαρ".
Μετάφραση: Η επιβολή εξουσίας είναι αντίθετη προς τη φύση του ανθρώπου, και δεν είναι δίκαιη διότι είναι βίαιη.
Αριστοτέλης, Πολιτικά 1253b
Αναρτήσεις
