Κοινωνική Αλληλεγγύη: Ο μεγάλος απών

του Δρ. Γεωργίου Ι. Αναστασόπουλου*

Πολύς λόγος γίνεται για την οικονομική χρεοκοπία της χώρας μας. Κάποιοι επεκτείνουν το πρόβλημα και σε άλλες εκφάνσεις της οργανωμένης κοινωνίας μας όπως την παιδεία, την ασφάλεια, την κοινωνική μέριμνα, το μεταναστευτικό κλπ, ισχυριζόμενοι πως η κρίση είναι ευρύτερη. Στην κατεύθυνση αυτή ακούγονται και πολλές φωνές που αναφέρονται σε ηθική χρεοκοπία που έχει προηγηθεί της οικονομικής. Σκοπός του σημερινού μου σημειώματος είναι να εστιάσω σε ένα ακόμη σκοτεινό σημείο της ζωής του σύγχρονου νεοέλληνα, αυτό της «κοινωνικής αλληλεγγύης».

Ως «κοινωνική αλληλεγγύη» ορίζουμε το κατά πόσο οι πολίτες μιας χώρας αναπτύσσουν σχέσεις αλληλοϋποστήριξης, συμμετέχουν σε κοινωνικά δίκτυα, σέβονται, εμπιστεύονται και υποστηρίζουν τους συνανθρώπους τους. Η δυνατότητα του να μπορεί κανείς να στηριχθεί σε φίλους, οικογένεια αλλά ακόμη και τους ξένους προς αυτόν συμπολίτες του σε περιόδους κρίσης αποτελεί σημαντικό παράγοντα ψυχικής ηρεμίας. Οι σχέσεις που χτίζονται με βάση την εμπιστοσύνη προκαλούν ικανοποίηση και χαρά και αποτελούν μοναδικό διέξοδο όταν άλλες πτυχές της ζωής όπως η υγεία, η εργασία και το κράτος απουσιάζουν. Η ανάπτυξη, λοιπόν, αμοιβαίων σχέσεων εμπιστοσύνης, αλληλοεκτίμησης και αλληλοσεβασμού σε μια κοινωνία αποτελούν κρισιμότατες παραμέτρους της προσωπικής ευτυχίας του κάθε πολίτη ως μονάδα.

Η κοινωνική ωρίμανση σε θέματα αλληλεγγύης χαρακτηρίζεται από το κατά πόσον οι πολίτες εμπιστεύονται τρίτους (γνωστούς ή ξένους), από τα επίπεδα δωρεών μιας χώρας, από το κατά πόσο κανείς θα βοηθούσε έναν αναξιοπαθούντα, ή από τον βαθμό εθελοντικής προσφοράς σε μια κοινωνία. Επιπλέον, το πόσο κανείς εκτιμά την φιλία, η την οικογένεια, το αν εμπιστεύεται τους συνανθρώπους του, την εθελοντική συμμετοχή του σε κοινωφελείς δραστηριότητες, αποτελούν, επίσης, μερικούς μόνο δείκτες της κοινωνικής αλληλεγγύης, που επηρεάζουν την καθημερινή ζωή όλων μας.

Η έλλειψη κοινωνικών συμπεριφορών αλληλεγγύης οδηγεί σε...
ανασφάλεια, προκαλεί άγχος και εκνευρισμό, ενθαρρύνει επιθετικές και αντικοινωνικές συμπεριφορές και συμβάλλει ποικιλοτρόπως στην μείωση της ευτυχίας των πολιτών.

Θα βρεθούμε σε εξαιρετικά δύσκολη θέση αν προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε ποιο επίπεδο κοινωνικής αλληλεγγύης βρίσκεται σήμερα η χώρα μας. Και αυτό όχι διότι η απάντηση είναι δύσκολη, αλλά διότι η πραγματικότητα είναι θλιβερή.

Πριν καταθέσουμε την εμπειρική μας -βιωματική – άποψη ας δούμε τι λένε οι σχετικές μελέτες:
Σύμφωνα με την πρόσφατη μελέτη Prosperity Index™ για το 2010, η χώρα μας κατατάσσεται στην 100η θέση στην παγκόσμια κατάταξη (σε 110 χώρες) στην κατηγορία Κοινωνικού Κεφαλαίου (Social Capital), σημειώνοντας με διαφορά την χειρότερή της επίδοση μεταξύ 8 συνολικά δεικτών (στην Οικονομία 41η, στην Επιχειρηματικότητα 35η, στην Παιδεία 21η, στην Υγεία 22η, στην Ασφάλεια 31η, στην Διακυβέρνηση-Κράτος 46η, στις Ατομικές Ελευθερίες 86η). Το Prosperity Index™  είναι ένα παγκόσμιο εργαλείο αξιολόγησης του πλούτου αλλά και του επιπέδου ζωής και ευτυχίας των λαών που συντάσσεται από το Legatum Institute, ένα ανεξάρτητο κέντρο πολιτικών ερευνών που στοχεύει στην προώθηση των πολιτικών, οικονομικών και ατομικών ελευθεριών σε όλο τον κόσμο.

Το Prosperity Index™ αξιολογεί 110 χώρες, που αντιπροσωπεύουν το 90% του παγκόσμιου πληθυσμού και στηρίζεται σε 89 μεταβλητές, κάθε μία εκ των οποίων αντιστοιχεί σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικό οικονομικής ανάπτυξης ή προσωπικής ευδαιμονίας. Οι 89 αυτές μεταβλητές ομαδοποιούνται στις προαναφερθείσες 8 κατηγορίες οι οποίες αντικατοπτρίζουν από ένα βασικό χαρακτηριστικό ευημερίας.

Σύμφωνα με την σχετική έκθεση, η Ελλάδα βρέθηκε στην 100η θέση της παγκόσμιας κατάταξης στην κατηγορία του Κοινωνικού Κεφαλαίου, από την 51η που ήταν το 2009. Ειδικότερα, η έκθεση αναφέρει για την χώρα μας: «Η μειωμένη κοινωνική εμπλοκή και τα χαμηλά επίπεδα εμπιστοσύνης μεταξύ των κοινωνικών ομάδων οδήγησαν την Ελλάδα σε μειωμένη κοινωνική συνοχή. Μόνο το 17% των πολιτών νοιώθει πως μπορεί να εμπιστευθεί τους συμπολίτες του και ένα ποσοστό μικρότερο του 30% βοήθησε κάποιο συμπολίτη του τον περασμένο μήνα. Τα στοιχεία αυτά ταξινομούν την Ελλάδα στη 65η και 103η θέση, αντίστοιχα, στην παγκόσμια κατάταξη. Επίσης, το επίπεδο κοινωνικής συμμετοχής είναι ιδιαίτερα χαμηλό με μόνο το 8% των πολιτών να προβαίνει σε κάποιου τύπου οικονομική δωρεά και μόνο το 5% να συμμετέχει σε κάποιας μορφής εθελοντισμό. Οι δείκτες αυτοί κατατάσσουν την Ελλάδα στις 6 τελευταίες θέσεις στον κόσμο. Τα κοινωνικά δίκτυα είναι επίσης εξαιρετικά αδύναμα, αφού υπάρχει ένα 20% που δηλώνει πως δεν μπορεί να εμπιστευθεί ούτε την οικογένεια και ούτε τους φίλους του σε ώρα ανάγκης. Σύμφωνα με την έρευνα, μόνο το 29% των ερωτηθέντων επισκέπτεται την εκκλησία, επιδεικνύοντας ποσοστά κάτω του παγκόσμιου μέσου όρου στον δείκτη συμμετοχής σε θρησκευτικά κοινωνικά δίκτυα.»

Οι δείκτες που προσμετρούνται στην κατηγορία «Κοινωνικό Κεφάλαιο» του Prosperity Index™ είναι:
• Εμπιστοσύνη προς τρίτους,
• Σημαντικότητα Φίλων,
• Αξιοπιστία τρίτων,
• Συμμετοχή σε κοινωνικά δίκτυα που έχουν σχέση με την τέχνη,
• Συμμετοχή σε κοινωνικά δίκτυα που έχουν σχέση με τον αθλητισμό,
• Συμμετοχή σε κοινωνικά δίκτυα που έχουν σχέση με το περιβάλλον,
• Συμμετοχή σε κοινωνικά δίκτυα που έχουν σχέση με την θρησκεία,
• Δωρεές,
• Σημαντικότητα της θρησκείας,
• Βοήθεια προς τρίτους (ξένους),
• Οικογενειακές σχέσεις,
• Εθελοντισμός.

Τα ανωτέρω στοιχεία δεν έρχονται παρά να επιβεβαιώσουν μια θλιβερή πραγματικότητα. Η κοινωνική συνοχή στην χώρα μας ουσιαστικά δεν υφίσταται. Ο σεβασμός, η εμπιστοσύνη, η αγάπη προς τον πλησίον αποτελούν φανταστικές έννοιες.

Απλές καθημερινές συμπεριφορές το αποδεικνύουν:
Ο τρόπος με τον οποίο ο κάθε εξυπνάκιας οδηγός θα «χωθεί» στο φανάρι, ο αγενής που θα σε σπρώξει στα μέσα μαζικής μεταφοράς χωρίς να αρθρώσει την άγνωστη λέξη «συγγνώμη», ο πωλητής που θα σε κλέψει στο ζύγι στη λαϊκή ή με ταχυδακτυλουργικό τρόπο θα σου βάλλει 2-3 σάπια φρούτα, ο μοτοσικλετιστής που θα σε προσπεράσει από δεξιά και θα σε βρίσει και γιατί δεν έκανες στην άκρη να περάσει, ο γονιός που θα περιλούσει με κοσμητικά επίπεδα τον καθηγητή που τόλμησε να κατσαδιάσει τον κανακάρη του, οι μειοψηφίες που θα καταλάβουν δρόμους, σχολεία, πανεπιστήμια και ό,τι τους βολεύει για να προωθήσουν τα συντεχνιακά τους συμφέροντα, ο καπνιστής που επιμένει να καπνίζει σε κλειστό χώρο αδιαφορώντας για τον κίνδυνο που προκαλεί στους συνανθρώπους του, ο κρατικός λειτουργός που εκμεταλλευόμενος τη θέση του λαδώνεται για να επιτελέσει το έργο του, ο αγρότης που θα στείλει στην κατανάλωση το φρεσκο-ψεκασμένο, με κάποιο δηλητήριο, ζαρζαβατικό του όταν ταυτόχρονα θα κόψει για την οικογένειά του από το «άλλο» (=ασφαλές) θερμοκήπιο, αποτελούν λιγοστά παραδείγματα της κοινωνικής αναισθησίας που μαστίζει την χώρα μας.

Μια χώρα που βασιλεύει, ο εγωισμός, η θρασύτητα, ο φασισμός και η λαμογιά. Μια χώρα που αδυνατεί να θέσει σε λειτουργία κοινωνικούς θεσμούς, αδυνατεί – ή δεν επιθυμεί- να παρέχει παιδεία (κι όχι μόνο μόρφωση) στα παιδιά της, αναδεικνύει μέσα από τα ΜΜΕ σε κοινωνικά πρότυπα κοινές πόρνες (πχ Τζούλια) και επιβραβεύει πράξεις φασισμού και αυτοδικίας (πχ αριστερά, συνδικαλιστές, μπλόκα, τρομοκρατία κλπ).  Δυστυχώς, τα θλιβερά αυτά συμπεράσματα, που υποστηρίζονται και από τις σχετικές μελέτες, επιβεβαιώνουν πως η κρίση της χώρας μας δεν είναι μόνον οικονομική αλλά κατ’ εξοχήν ηθική. Μια κρίση για την οποία ευθύνη έχουμε όλοι μας, όχι υποχρεωτικά στον ίδιο βαθμό.

Υπάρχει ελπίδα;

Όπως σε κάθε τραγωδία η κάθαρση δεν επέρχεται αυτόματα. Απαιτεί την κορύφωση του δράματος, μια διαδικασία που χαρακτηρίζεται από έντονο πόνο και δυστυχία. Την κάθαρση δεν την απαιτεί η ψυχική διάθεση του ατόμου αλλά η αντίληψη για δικαιοσύνη της κοινωνικής ομάδας. Δεν είναι τυχαίο εξ΄ άλλου το λαϊκό αίτημα για κάθαρση, ασχέτως αν σήμερα εστιάζεται μόνον στους πολιτικούς και εκφράζεται με την αποχή των πολιτών από τα δρώμενα του πολιτεύματος.
«Έστιν ουν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας....δι’ ελέους και φόβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν».
Ο ορισμός είναι του Αριστοτέλη, μόνο που η δική μας τραγωδία δεν παίζεται στο κλασσικό θέατρο αλλά στην ίδια τη ζωή. Και η παράσταση στην οποία ζούμε ετοιμάζεται να ρίξει τίτλους τέλους.

Να θυμίσουμε μόνον πως, στο κλασσικό θέατρο, καμιάς τραγωδίας η έκβαση δεν υπαγορεύεται από την συναισθηματική παραφορά των θεατών. Δεν γίνεται εκείνο που θα ήθελαν να γίνει αλλά εκείνο που πρέπει. Και κανείς τραγικός ποιητής δεν θα τολμούσε να παρουσιάσει λύσεις, που θα έρχονταν σε σύγκρουση με τις κοινωνικές αξίες της εποχής του. Για τους τραγικούς ήρωες οι θεατές μπορούσαν να διαθέτουν μόνον «έλεος» και «φόβο». Τίποτε άλλο.

--------------------------------
*Ο Δρ. Γεώργιος Ι. Αναστασόπουλος είναι Γενικός Διευθυντής της Δημοκρατικής Συμμαχίας